Pandemi Kök Hücre ve Kan Bağışını da Vurdu

Pandemi döneminde gönüllü sayısında yaşanan düşüş nedeniyle eritrosit, trombosit ve plazma gibi çocukların tedavisinde ihtiyaç duyulan kan ürünlerine ulaşılmakta zorluk yaşanıyor. Bu nedenle Kök hücre bağışında toplumsal farkındalık yaratmayı hedefleyen Türk Kızılayı, ülke genelinde halkı kök hücre ve kan bağışına çağırıyor. Bu kapsamda ilimizde de Salı ve Cuma günleri Türk Kızlayı Bartın Şubesi’nde bağış alınıyor.

Genç Kadın Kök Hücre Bağışıyla İki Bebeğe Can Oldu

Türk Kızılayı tarafından yapılan çağrıda 2018 yılında Kocaeli’de kök hücre bağışında bulunarak nakil bekleyen bir bebeğin hayatını kurtaran Buket Demirkol isimli genç kadının, 3 yılın ardından genlerinin ikinci kez tedavi edilmeyi bekleyen bir bebekle daha eşleşmesi örnek gösteriliyor. 2016 yılında kök hücre bağışçısı olarak Kızılay’ın sistemine kaydolan 32 yaşındaki Buket Demirkol, 2018 yılında nakil bekleyen bir bebeğin hayatını kurtarmıştı. Demirkol, genlerinin ikinci defa kök hücreyle tedavi edilmeyi bekleyen bir bebekle eşleşmesi üzerine Kocaeli’nin Çayırova ilçesindeki özel bir hastanede tekrar kök hücre bağışı gerçekleştirdi.

“İlk İşim Kızılay’a Bağışta Bulunmak Oldu”

2018 yılında gerçekleşen ilk kök hücre naklinin ardından genlerinin ikinci kez başka bir bebekle uyuşmasının kendisi için oldukça sürpriz olduğunu belirten genç kadın, “İlki bebekti, bu da bebek. Sadece bebek olduklarını biliyorum, tanımıyorum. İlk 2 yıl görüşemiyoruz zaten. Görüşemediğimiz için de daha tanışmak nasip olmadı. İnşallah tanışmayı bekliyoruz” dedi. Kök hücre bağışçısı olmaya nasıl karar verdiğini anlatan Demirkol, “O dönemde de bir bebeğe ilik aranıyordu. Çok fazla haberlere çıkmıştı. Yoldan geçerken Kızılay’ı görünce ilk işim oraya girmek oldu. İyi ki yapmışım şimdi 2 bebeğe can oldum, hayat oldum” şeklinde konuştu.

Birçok Vatandaşın Kök Hücre Bağışından Çekindiği Gözleniyor

Kan bağışında bulunan birçok vatandaşın kök hücre bağışından çekindiği gözleniyor. Bu konuda detaylı bilgiyi okuyucularımız için derledik. Kök hücre tedavisinin incelendiğinde ve araştırıldığında korkacak bir durum olmadığı, ölümle sonuçlanabilecek pek çok hastalığın, bazı kanser türlerinin ve doğumsal olarak gelen kan hastalıklarının tedavisinde oldukça önemli yer edindiği anlaşılıyor.

Çok Önemli Bir Tedavi

 İnsan vücudunda yer alan tüm organ ve dokular hücrelerden oluşur. Bazı hücreler kendilerini yenileyebilir ve farklı hücre tiplerine dönüşebilir niteliktedir. Kök hücre olarak adlandırılan bu hücreler, çoğalamayan kas ve sinir hücrelerinden farklı olarak bölünebilir ve çoğalabilir. Tek bir hücreden yüz binlerce hatta milyonlarca hücrenin oluşmasını sağlayan kök hücre, aynı zamanda kendisini yenilemek amacıyla bölünerek çoğalabilir. Kök hücreler, oksijen taşıma görevini, hormonal ve sinirsel iletimi sağlayamasa da, bu hayati işlevleri yerine getirmesi gereken hücrelerin oluşumunda rol oynar. Bir ömür boyunca kendisini yenileme özelliğine sahip olan kök hücre, diğer hücrelere dönüşür. Vücudun ihtiyacı doğrultusunda farklılaşarak diğer hücrelerin gelişimi, olgunlaşması ve çoğalmasını sağlar. Ancak yaş ilerledikçe vücutta bulunan kan hücresinin miktarı, diğer hücrelere kıyasla azalır. Yenidoğan bebeklerde her 10 bin hücreden 1'i kök hücreyken, 65 yaşındaki bir kişide her 1 milyon hücreden yalnızca biri kök hücredir. Yaşın ilerlemesi ile birlikte azalım gösteren kök hücre miktarı nedeniyle hasarlanan doku ve organlar yeterince onarılamaz hâle gelir. Bu yüzden kök hücre tedavisi, ölümle sonuçlanabilecek pek çok hastalığın, bazı kanser türlerinin ve doğumsal olarak gelen kan hastalıklarının tedavisinde oldukça önemlidir.

Kök Hücre

İnsan vücudunda, kişinin sağlıklı bir şekilde yaşamına devam edebilmesi için pek çok farklı göreve sahip hücre tipleri bulunur. Kök hücreler ise vücutta tüm doku ve organların yapısını oluşturan hücrelerdir. Organizma içinde yer alan tüm hücrelere dönüşebilen ve ana hücre olarak tanımlanan kök hücreler, vücutta ihtiyaç duyulan her bölgede yer alır. Böylece hastalanan veya hasarlanan tüm doku ve organların yenilenmesinde rol oynar. İhtiyaç duyulan hücre tipine dönüşerek; hastalık, yaralanma ve diğer sebepler nedeniyle oluşan organ ve doku hasarı ya da kaybını onarır. Bölünebilen yapıları sayesinde, aynı türden kök hücrelerin oluşumunda da rol oynarken aynı zamanda kas ya da kan hücrelerine dönüşebilirler. Pek çok farklı türü bulunan kök hücreler, kişi henüz anne karnında iken gelişimin ilk basamaklarında önemli rol oynayarak, organ ve dokuların oluşumunu sağlar. Embriyonik kök hücre olarak tanımlanan bu hücrelerden farklı olarak insan vücudunda somatik kök hücreler yer alır. Dokuya özel ya da erişkin kök hücre olarak bilinen somatik kök hücrelerin yanı sıra iPS hücreleri olarak tanımlanan uyarılmış pluripotent kök hücreler de bulunur. Teknolojinin ve tıp biliminin gelişimi ile son zamanlarda yağ dokusundan ya da kemik iliğinden de alınabilen kök hücrelerin, bir başka kişiye nakli sayesinde pek çok farklı hastalık türü tedavi edilebilir. Hasta kişiye doğrudan damar yoluyla verilebileceği gibi hasarlı organa direkt olarak da nakledilebilen kök hücre, hasta vücuda girdiğinde çoğalarak organizmanın ihtiyaç duyduğu hücrelere dönüşerek, hastalıklı dokuyu ya da organı onarabilir.

Kök Hücre Tedavisi

İnsan vücudunda yer alan tüm yapıların kökenini oluşturan ve kendi kendini yenileyebilen kök hücreler pek çok hastalığın iyileştirilmesinde kullanılır. Kişinin kendisinden, uyumlu ya da yarı uyumlu olan donörden alınan kök hücreler, hasta kişiye nakledilerek hastanın hasarlanan hücre, doku ve organlarının yenilenmesi için kullanılan bir tedavi yöntemidir. Önceden yalnızca kemik iliğinden alınan kök hücreler ile kök hücre tedavisi uygulanabilirken günümüzde vücut dolaşımında yer alan, yani periferik kandan ve kordon kanından da alınabilmektedir. Ayrıca son dönemde, yumurtadan (embriyonik kök hücre) ve yağ dokusundan da kök hücre elde edilebilmektedir. Kalp, beyin ve sinir hastalıklarının yanı sıra kemik iliği tedavisi genel olarak aşağıda sıralanan durumlarda başvurulan bir yöntemdir. Kök hücre, beyin dokusunun içine verildiğinde yakın zamanda oluşan bazı hastalık ve zedelenmelerde, beyin içinde hasarlanan bölgeleri iyileştirme konusunda etkili olmasa da, sağlam olan beyin dokusu üzerindeki hücreleri harekete geçirerek, farklı bir şekilde iyileştirme sağladığı görülmüştür. Kök hücrelerin bu gibi yeni keşfedilen pek çok özelliği sayesinde yakın zamanda birçok hastalığın iyileştirilmesi için de kök hücre tedavisi uygulanabilir. Pek çok farklı hastalığın iyileştirilmesi için araştırmaların devam ettiği kök hücre tedavisi çalışmaları tüm hızıyla devam etmektedir. Bu yüzden kök hücre tedavisi nedir ve kök hücre tedavisi hangi hastalıklarda etkilidir sorularına verilen yanıtın içeriği her geçen gün artmaktadır.

Kök Hücre Tedavisi

Günümüzde kök hücre yaygın olarak, periferik kan, kemik iliği ve kordon kanından alınarak kullanılır. Kişinin kendisinden alınan kök hücrenin yine kendisinde yer alan hasarlı bölgeye nakledilmesine otolog nakil; diğer donörlerden alınan kök hücrenin, hastaya nakledilmesine ise allojenik nakil denir. Bazı durumlarda da haploidentik nakil olarak tanımlanan, kök hücrenin kişinin kendisinden alınamadığı ve uygun donör bulunamadığı zamanlarda yarı uyumlu donörden alınan kök hücre ile uygulanan tedavi yöntemi bulunur. Uygun kök hücrenin bulunmasının ardından, hastanın damar yolundan ya da hasarlı bölgenin direkt olarak üzerine enjekte edilir. Tedavinin başarı oranı, hastalığın türü, dönemi ve yaşanan komplikasyonlara göre değişiklik gösterir. Ayrıca bazı durumlarda kök hücre tutunması gerçekleşmeyebilir. Bu durumda kök hücre naklinin tekrarlanması gerekir.

Kök Hücre Tedavisi Hangi Hastalıkların Tedavisinde Uygulanır?

Kemik iliği tedavisi alanında her geçen gün yeni gelişmeler olmaktadır. Bu gelişmeler ışığında pek çok hastalığın iyileştirilmesinde kök hücre tedavisi uygulanmaktadır. Özellikle ortopedi, nöroloji, göz ve travmatoloji alanında her geçen gün daha fazla kullanılan kök hücre uygulaması, uygun yaş ve fiziksel özellikte olan pek çok hastanın tedavisinde kullanılan bir yöntem hâline gelmektedir. Kök hücre tedavisi sıklıkla şu hastalıkların iyileştirilmesinde kullanılır: “Kemik iliği kanserleri, Lenfoma, Hodgkin lenfoma, Lösemi, Anemi, Akdeniz anemisi, Organ kanserleri, Plazma hücre hastalıkları, Kemik iliği yetmezliği, Multiple myeloma, Kalıtsal ve doğumsal kan hastalıkları, İmmün yetersizliğe bağlı gelişen hastalıklar, Kalıtsal metabolik hastalıklar.”

Kök Hücre Bağışı Nasıl Yapılır?

18 ile 50 yaş arasında sağlıklı herkes kök hücre bağışçısı olabilir. Periferik yani vücut dolaşımında olan kandan toplanan kök hücre en sık kullanılan bağış yöntemidir. Kan bağışına benzeyen bu yöntemde, vericiye 4-5 gün boyunca günde iki kez ilaç verilerek kök hücrelerin dolaşımdaki kana karışması sağlanır. Sonrasında kolda yer alan damara takılan kateter aracılığıyla alınan kan, özel bir makineye bağlanır. Yaklaşık 2 ile 4 saat boyunca verici makineye bağlı kalır. Bu işlem sırasında verici için risk teşkil eden bir durum söz konusu değildir. Alınan kök hücre hemen hastaya verilebilir ya da dondurularak daha sonra kullanılmak üzere saklanabilir. Bir diğer bağış yöntemi ise kemik iliği toplanmasıdır. Bağış işleminden önceki hafta bağışçıdan bir ünite kan alınarak saklanır. Bağışın yapılacağı gün bağışçı genel anestezi ile uyutulur. Pelvis kemiğinin olduğu bölgeye küçük bir kesi açılır ve özel bir iğne ile pelvis kemiğine girilerek kök hücre toplanır. Bağışçı çoğunlukla aynı gün taburcu edilir.

SIK SORULAN SORULAR

Türk Kızılayı tarafından sıkça sorular yayınlandı.  Sorular şu şekilde;

1) “Nerede kök hücre bağışında bulunabilirim?
- Size en yakın Gönüllü Verici Merkezi ve Sabit Kan Alma Merkezlerinde kök hücre bağışı ile ilgili bilgilendirme alabilir ve kök hücre bağışında bulunabilirsiniz.

2) Kimler kök hücre bağışında bulunabilir?
- 18-50 yaşlarında ve bilgilendirilmiş onam vermiş olan sağlıklı birey olma koşulu aranmaktadır. Bu koşulların sağlanması durumunda kişi kök hücre bağışında bulunabilir.

3) Kimliğimi bildirmem zorunlu mu?
- Bağışçılar kök hücre bağışı işlemi öncesinde isim-soy isim, doğum tarihi (gün/ay/yıl), T.C. Kimlik Numarasını içeren nüfus cüzdanı ve kalıcı adres bilgilerini vererek kendilerini tanıtmalıdır. Kimlik ibrazı yasal zorunluluktur.

4) Bilgilendirme ve onam formundaki doldurulması gereken alanları doldurmak zorunda mıyım?
- Kişi kök hücre bağışı için başvurduğunda bilgilendirme ve onam formundaki kişisel ve sağlıkla ilgili soruları eksiksiz cevaplandırarak ve bu formu imzalayarak onaylamak zorundadır. İstenen bilgilerin, özellikle adres ve iletişim bilgilerinin eksiksiz doldurulması, bir hasta ile uyum olması durumunda bağışçı ile iletişime geçme aşamasında önem arz etmektedir. Kök hücre bağışçı adayı olduktan sonra adres veya iletişim bilgilerinizin değişmesi halinde ilerleyen süreçte size ulaşabilmemiz için Türk Kızılay’a başvurarak bilgilerinizi güncellemeniz gerekmektedir.

5) 3 tüp kan verildiğinde kök hücre bağışında bulunmuş olunuyor mu?
- TÜRKÖK Projesi kapsamında kök hücre bağışçı adaylarından bulaşıcı hastalıklar açısından serolojik testlerin çalışılması ve kan grubu belirlenmesi, doku tiplemesi yapılabilmesi için 3 tüp numune alınmaktadır. Bulaşıcı hastalık testlerinin negatif çıktığı bağışçı adaylarının doku tipleme numunesi T.C. Sağlık Bakanlığı’na ait Doku Tipleme Laboratuvarı’na teslim edilmekte ve burada analiz işlemleri tamamlanmaktadır. Doku tipleme sonuçları Kemik İliği Bankası veri tabanına aktarılmaktadır. T.C. Sağlık Bakanlığı TÜRKÖK Birimi'ne yapılan hasta başvuruları sonucunda veri tabanı taranmaktadır. Bir hasta ve bağışçı adayı arasında uyum tespit edildiğinde Türk Kızılay olarak sizinle tekrar iletişime geçilecek ve yaptığınız bağışla ilgili onayınız istenecektir. Bu aşamadan sonra kök hücre bağışı ile ilgili süreç başlamış olacaktır. Yani ilk aşamada verilen kan, kök hücre için değil gerekli testlerin yapılabilmesi içindir.

6) Kök hücre toplamada hangi yöntemler kullanılıyor ve en çok hangisi tercih ediliyor?
- Periferik kök hücre toplama ve kemik iliği bağışı yöntemi olmak üzere iki yöntem uygulanmaktadır. Yöntem ile ilgili bağışçı adayının tercihi ön planda tutulmaktadır. Bazı durumlarda hastanın ve bağışçı adayının sağlık durumu göz önünde bulundurularak nakil merkezi tarafından hangi yöntemin seçileceğine karar verilebilmektedir. En çok tercih edilen yöntem Periferik kök hücre toplama yöntemidir.

7) Periferik kök hücre toplama yönteminin kemik iliği bağışı yönteminden ne farkı vardır?
- Periferik yöntemde, bağışçının hastaneye yatması gerekmemektedir, anesteziye ihtiyaç duyulmaz.
- Kemik iliği yönteminde aşılamaya ihtiyaç duyulmamaktadır ve tek seferde sayıca çok kök hücre elde edilmektedir.

8) Kök hücre toplama işleminden sonra bağışçının kök hücreleri bitiyor mu?
- Kök hücreler devamlı olarak kendini yenileyebilme özelliğine sahip olduğu için bağış işleminden sonra bağışçının kök hücreleri belirli bir sürede tekrar eski sayısına ulaşacaktır.

9) Bağış sonrasında görülen yan etkiler nelerdir?
- Periferik kök hücre bağışında, aşı uygulaması sonrasında kök hücre toplanmasının ardından; geçici halsizlik hissi, ateş, geçici grip benzeri belirtiler, genel vücut ağrıları; dalak bölgesinde dolgunluk hissi görülebilir.
- Kemik iliği bağışında, dikiş gerektiren bir kesi oluşmaz. Verici, genellikle ertesi gün kan tetkikleri yapıldıktan sonra taburcu edilir. Ancak, kalça bölgesinde 1-2 gün sürebilen bir ağrı meydana gelebilir. Anesteziye bağlı olarak geçici boğaz ve baş ağrısı gözlenebilir.

10) Bağış sonrasında görülen yan etkiler kalıcı mıdır?
- Kemik iliği toplama ve Periferik kök hücre toplama işlemlerinde oluşabilecek yan etkiler düşük olasılıkla görülebilecek etkiler olup, 1-3 hafta içinde etkisini kaybeder.

11) Periferik kök hücre toplama yönteminde uygulanacak olan 5 günlük aşı periyodunda bağışçının işinden izin almasına gerek var mıdır?
- Aşılama süreci aferez merkezlerinin bulunduğu yerlerde yapılmaktadır. Eğer yaşadığınız şehirden farklı bir şehirde bulunan aferez merkezinde işlemler yapılacaksa iş yerinizden T.C. Sağlık Bakanlığı aracılığı ile izin alınmaktadır.

12) Bağışçının ilk bağışından sonra, başka bir hasta ile tekrar doku eşleşmesi olursa, tekrar bağışçı olabilmesi için ne kadar süre geçmeli?
- Kök Hücre toplama işleminden sonra hücre sayısının yeterli miktara ulaşmasını beklemek açısından 3 aylık bir süre yeterlidir. TÜRKÖK Projesi kapsamında bir hastayla uyumunuz tespit edildiğinde ve sizden kök hücre toplama işlemi gerçekleştirildiğinde veri tabanında 1 yıl boyunca inaktif hale getirilmekte olup, tarama yapılmamaktadır. 1 yılın sonunda TÜRKÖK Kemik İliği Bankası veri tabanından aksi bir talebiniz olmadıysa kaydınız otomatik olarak aktif hale getirilecektir.

13) Kök hücre bağışında bulundum. Yurt dışındaki bir hasta ile eşleşme olasılığım var mı?
- 04.05.2016 tarihi itibari ile TÜRKÖK Ulusal Kemik İliği Bankası’nın, Dünya Kemik İliği Bankası’na üyelik işlemleri tamamlanması ile yurt dışı hastalar için de eşleşme talepleri gelmeye başlamıştır.

14) Yurt dışında bir hasta ile eşleşme olursa bağışçı yurt dışına gidecek mi?
- Bağışçının onay vermesi durumda kök hücre toplama işlemi ülkemizdeki uygun bir aferez merkezinde yapıldıktan sonra toplanan kök hücreler hastanın bulunduğu ülkeye gönderilecektir.

15) Yurt dışında yaşıyorum, Türk Kızılayı’na bağışta bulunabilir miyim?
İletişim bilgilerinize rahat ulaşılabilmesi açısından bulunduğunuz ülkedeki kemik iliği bankasına başvuru yapmanız daha doğru olacaktır. Türkiye olarak dünyadaki diğer Kemik İliği Bankaları’ndan da tarama yapabildiğimiz için sizin verilerinize uygun bir hasta eşleşmesi olduğunda sizinle iletişime geçilebilecektir.

16) Bağışçıların verileri neden dünyadaki diğer kemik iliği bankaları ile paylaşılıyor?
- Dünya’nın her yerinde kök hücreye ihtiyacı olan hasta sayısı oldukça fazladır. Buna karşılık bu hastalar için gerekli olan sağlıklı kök hücrelerin, hastaların dokusu ile uyuşma olasılığı çok düşüktür. Tüm bunlar düşünüldüğünde bu olasılığı arttırmanın tek yolu, milyonlarca bağışçının doku analizini içeren dünyadaki bütün kemik iliği bankalarının verilerinin paylaşıldığı bir havuzun oluşmasından geçmektedir. Halen ülkemizdeki hastalar için kemik iliği taraması bu havuzdan yapılmaktadır. Bu nedenle ülkemize ait veri tabanı dünyadaki bütün kemik iliği bankalarının verilerinin paylaşıldığı havuz ile paylaşılmaktadır.

17) Daha önce kök hücre bağışında bulundum, tekrar Türk Kızılayı’na da bağışta bulunabilir miyim?
- Kök hücre bağışçısı adayı olmak için bir defa örnek vermeniz yeterlidir. İkinci bir kayda gerek bulunmamaktadır.

18) Kök Hücre bağışı yaptım, geri dönüş olmadı. Tekrar numune vermeme gerek var mıdır? Ne yapabilirim?
- Türk Kızılay'a kök hücre bağışçısı adayı olmak için bir kere numune vermiş olmanız yeterlidir. Türk Kızılay'a vermiş olduğunuz numuneler kök hücre bağışı işlemi değildir, kök hücre bağışçısı adayı olmanızı sağlar. Kök hücre bağışçı adaylarına ait doku verileri TÜRKÖK Kemik İliği Bankası veri tabanında 55 yaşına kadar saklanmaktadır. Bir hasta ile uyumunuzun gerçekleşmesi durumunda sizinle iletişime geçilecektir. Uyum tespit edilmediği sürece tarafınıza geri dönüş yapılmayacaktır.

19) Düzenli ilaç kullanıyorum. Kök hücre bağışlayabilir miyim?
- Kronik hastalığı olan ve bu yüzden düzenli ilaç kullanması gereken kişilerin doktor tarafından değerlendirilmesi gerekmektedir.

20) Bir hasta adına bağış yapmak istiyorum. Ne yapabilirim?
- Türk Kızılay olarak kök hücre bağışçısı kazanımı görevimizi yerine getirirken bağışçı adaylarımızı yapacakları bağış konusunda uygun şekilde bilgilendirmeyi misyon olarak belirlemiş bulunmaktayız. Ayrıca nakil bekleyen tüm hastalara umut olma arayışında olduğumuzu belirtmek isteriz. Bu sebeple çalışmalarımızı tek bir hastaya yönelik yapmamakta, belki de ileride bir eşleşme olduğunda vazgeçmeyecek bağışçı adayları kazanımına yönelik yapmaktayız. Tüm hastalar için bağışçı adayı olmayı kabul ediyor, herhangi bir hastaya bir eşleşme durumunda kök hücre bağışında bulunmak istiyorsanız sizleri Türk Kızılay merkezlerine bekleriz.”